سلیمانپور ، جواد ، برنامه ریزی درسی » با تأکید بر تدوین محتوای درسی فعال و کاربرد تحلیل محتوا ، نشر احسن ۱۳۸۴ چکیده برنامه ریزی درسی چیست ؟هدف ازبرنامه درسی چیست؟ پاسخ به این سؤالات وسؤالاتی از این قبیل ونیز تعاریف وتحولات برنامه ریزی درسی به طور نسبتاً مفصلی دراین مقاله آورده شده است.به طور مثال دراین مقاله توضیح داده می شودکه هدف از برنامه درسی درواقع جهت دهی به فعالیت های یاددهی –یادگیری فراگیرمی باشدونشان می دهد هدف نهایی آن چگونه یادگیری وشیوه وچگونگی اندیشیدن توسط فردفراگیراست. درادامه نیز با طرح چند الگوی برنامه درسی به این پرسش که چگونه برنامه درسی شکل می گیرد ؟ پاسخ داده می شود .هم این الگوها عبارتند از: ۱-دردیدگاه خطی اصول تایر وتایا تنوضیح دادهخ می شود ونیز دردیدگاه انتقادی دیدگاه انتقادی دیدگاه پائولوفریر[۱]بیان می شود(۱۹۲۱-۱۹۹۷) ۲-دیدگاه انتقادی برنامه درستی باید توجه داشت که برنامه های درسی که در حال حاضر در نظام آموزشی رایج است روشهای مستقیم آموزشی است که اطلاعات ومعلومات رابه صورت حاضر وآماده یا به صورت منفعل دراختیار فراگیران قرارمی دهد.به عبارت د یگر دراین فرآیند دانش آموزان دارای نقش فعال نیستند. که این موضوعاتدر انتقادپاولو فیراز آموزش وپرورش مدرسه ای متداول به تحلیل استعاره ای او از بانکداری[۲]» بهتر فهمیده می شود که دراین مقاله توضیح داد ه می شود. ضرورت تحقیق وپژوهش ونیاز به برنامه ریزی: درهر جامعه ای متخصصان تعلیم وتربیت اعتقاد دارند که شکوفایی و رشد وسعادت اجتماع به کمک نظام تربیتی مترقی وعلمی وسالم حاصل می گردد. به عبارتی یکی از طریق اساسی افزایش بهره وری وتسریع رشد یافتگی فرهنگی ، اقتصادی واجتماعی اعتلاء کیفیت نیروی انسانی است .که این ارتقاء وتکامل به مدد تعلیم وتربیتی فعال وپویا وسازنده امکان پذیراست. چنین امکانی هنگامی فراهم خواهدشد که دست اندرکاران نظام آموزشی جهت دستیابی به این امر مهم به برنامه ریزی سنجیده آموزشی ودرسی اقدام نمایند . محتوای برنامه های درسی دربرگیرند. اساسی ترین خط مشی ها برای رسیدن به هدفهای آموزش وپرورش است .بنابراین لازم است درتهیه وتدوین آنها نهایت دقت اعمال شود تاجوابگوی نیارهای ناشی ازتحولات سریع علمی وتکنولوژی واعقتصادی اجتماعی باشد.[۳] سقراط » می گفت : زندگی بدون تحقیق و تفحص و بدون مطالعه حیات معناداری نیست و ارزشی ندارد » [۴] تعلیم و تربیت فرآیندی کمکی است در شدن و تکامل انسان . تعلیم و تربیتی که در این جامعه نظرات تعلیم و تربیت پویا و سازنده ای است که به آدمی روحیه خلاق و آزاد می بخشد و روشی را پیش پای آدمی می نهد که بتواند در محیط خود به تفحص و جستجو بپردازد و دنیای خود را آگاهانه بازسازی کند . نظام آموزشی ما متأثر از نظام تربیتی اسلام و تعلیم و تربیت منبعث از اسلام تعلیم و تربیتی است پویا مبتنی بر تحقیق ، تفکر ، تعقل و استدلال . انسان بر خواسته از چنین تعلیم و تربیتی انسان چشم و گوش بسته ای که پذیرای هر چیز باشد نیست . تربیتی انسان چشم و گوش بسته ای که پذیرای هر چیز باشد نیست ” و لاتقف مالیس لکل به علم ” از چیزی که درباره آن دانشی نداری پیروی مکن » [۵] بنابراین اهدافی که آموزش و پرورش به دنبال تحقیق آنها است باید از انتقال حرف معلومات فراتر باشد بدین معنی که بازده آموزش باید افرادی باشند که به جای تکرار کارها و اعمال گذشتگان در پی کارهای نوینی باشند که به تولید علم بیفزاید و این ها افرادی باشند دارای ذهنیت فلسفی و خلاق با روحیه ای انتقادی و با شخصیتی فعال و پویا . و به این مهم نمی توان دست یافت مگر با استفاده از برنامه های درسی فعال و گسترش روشهای یادگیری فعال. برنامه ریزی درسی چیست ؟ ابتدا تعریفی کلی از برنامه ریزی درسی ارائه می دهیم و در ادامه تعاریفی دقیق تری از این عنوان خواهیم داشت برنامه درسی [۶] مجموعه ای از فعالیت های یا دهی ـ یادگیری برای ایجاد تغییر در رفتار فراگیران و ارزشیابی از میزان تغییرات [۷] و نیز نقشه ای است که به ارائه محتوا و تجارب یادگیری مناسب برای رسیدن به هدفهای کلی و جزیی برای گروه معینی از فراگیران تهیه می گردد . ( سیلور و الکساندر ) [۸] از طرفی دیگر ، کلیه فعالیتهای یادگیرنده ، انواع وسایل آموزشی ، پیشنهاداتی در مورد راهبردهای یادگیری و شرایط اجرای برنامه و … مربوط می شود . چند تعریف از برنامه ریزی درسی : برنامه ریزی ( curriculum Development ) از لحاظ مفهومی اشاره به یک فرایند دارد که حاصل یا نتیجه آن برنامه درسی (curriculum ) است . این واژه از ریشه لاتین ( Race course ) به معنای میزان حرکت و مسابقه یا فاصله و مقدار راهی است که افراد باید طی کنند تا به مقصد مورد نظر دست یابند [۹] ادبیات این رشته علمی متداول است واژه با عنوان curriculumاست و از رشته تحصیلی خاص بنام برنامه درسی » نام برده می شود . علیرغم روشن بودن معنی و مفهوم برنامه درسی ، ما شاهد دو رشته تعریف و تبیین از این دانش هستیم ، دسته اول برداشت تک بعدی از این رشته است و شامل موارد زیر می باشد * برنامه درسی به عنوان مجموعه ای از دروس یا برنامه ای برای مطالعه . * برنامه درسی به عنوان فهرست رئوس مطالب درسی . * برنامه درسی به عنوان محتوای یک درس یا مجموعه ای دروس . * برنامه درسی به عنوان برنامه زمانی معین برای تدریس و یادگیری دروس . * برنامه درسی به عنوان مجموعه ای از اهداف و مقاصد . * برنامه درسی به عنوان مجموعه ای از تجارب و فعالیتهای یادگیری . همانگونه که از تعاریف فوق بر می آید به این عبارت نشان دهنده برداشتی محدود و تک بعدی از برنامه درسی است . و تنها به بخشی یا جزئی از فعالیتهای مربوطه اشاره می کند . دسته دوم اشاره به تعاریفی است که صاحبنظران این علم در آثار خود مطرح نمودند که عبارتند از : برخورد یادگیرنده با جنبه های متنوع محیط که تحت و راهنمای مدرسه طرح ریزی شده است . ( نظر ماکنزی ) محتوا و جریان رسمیو غیر رسمی که از طریق آن یادگیرنده تحت نظارت مدرسه معلومات و شیوه فهمیدن را کسب می کنند . مهارتها را فرا می گیرنده نگرشها را ارزش گذاری و ارزشها را تغییر می دهند . ( نظر دال ) فرصتهای انتخاب شده برای یادگیری یا طرح مجموعه ای از فرصتهای یادگیری جهت افرادی که باید تحت تربیت قرار گیرند. ( سیلور و همکاران ۹ ) یک سلسه وقایع آموزش طراحی شده که به قصه تحقق نتایج آموزش برای یک یا چند شاگرد پیش بینی شده است . ( نظر آیزنر ) برنامه درسی مجموعه وسیعی از شیوه های تفکر درباره تجربیات بشر است یا ( به عنوان شیوه تفکر در مسائل ) ( دکتر علی شریعتمداری ) برنامه درسی محتوای رسمی و غیر رسمی ، فرآیند محتوا ، آموزشهای آشکار و پنهان اطلاق می گردد که به وسیله آنها فراگیر تحت هدایت مؤسسه آموزشی دانش لازم را بدست می آورد ، مهارت ها را کسب می کنند و گرایشها ، ارزشها را در خود تغییر می دهد . ( حسن ملکی ۱۳۷۹ ، ص ۲۸ ) بنابراین تعاریف فوق نشان می دهند که برنامه درسی در پی آنست شرایط ، موقعیت و وسایل مورد احتیاج را در حیطه تعلیم و تربیت برای فراگیران با شرایط فعلی و نیازهای مشخص آنان فراهم سازد و زمینه تربیت و رشد همه جانبه آنان مهیا گردد . به عبارتی طرح برنامه درسی در یک نگاه متفاوت ، هسته مرکزی تربیت » را شکل می دهد و مؤثرترین وسیله جهت هدایت رشد همه جانبه افراد و تغییر در نگرشها و رفتارهاست . تاریخچه از برنامه ریزی درسی : [۱] Paulo freire [۲] Banking metaphor [۳] تقی پور ظهیر ، ۱۳۵۱ ، ص ۵ [۴] پاپکن و استرول ، ۱۳۶۹ ، ص ۳ [۵] قرآن کریم ، سوره اسراء ، آیه ۳۶ [۶] curriculum [۷] لوی ، ترجمه فریده مشایخ ، ۱۳۷۱ ، ص ۱۲- ۱۱ [۸] پروند ، ۱۳۷۸ ، ص ۳۶ . [۹] Zais. R , curriculum , principals and foundations . Crowell Company .1976 سلیمانپور ، جواد ، برنامه ریزی درسی » با تأکید بر تدوین محتوای درسی فعال و کاربرد تحلیل محتوا ، نشر احسن ۱۳۸۴ چکیده برنامه ریزی درسی چیست ؟هدف ازبرنامه درسی چیست؟ پاسخ به این سؤالات وسؤالاتی از این قبیل ونیز تعاریف وتحولات برنامه ریزی درسی به طور نسبتاً مفصلی دراین مقاله آورده شده است.به طور مثال دراین مقاله توضیح داده می شودکه هدف از برنامه درسی درواقع جهت دهی به فعالیت های یاددهی –یادگیری فراگیرمی باشدونشان می دهد هدف نهایی آن چگونه یادگیری وشیوه وچگونگی اندیشیدن توسط فردفراگیراست. درادامه نیز با طرح چند الگوی برنامه درسی به این پرسش که چگونه برنامه درسی شکل می گیرد ؟ پاسخ داده می شود .هم این الگوها عبارتند از: ۱-دردیدگاه خطی اصول تایر وتایا تنوضیح دادهخ می شود ونیز دردیدگاه انتقادی دیدگاه انتقادی دیدگاه پائولوفریر[۱]بیان می شود(۱۹۲۱-۱۹۹۷) ۲-دیدگاه انتقادی برنامه درستی باید توجه داشت که برنامه های درسی که در حال حاضر در نظام آموزشی رایج است روشهای مستقیم آموزشی است که اطلاعات ومعلومات رابه صورت حاضر وآماده یا به صورت منفعل دراختیار فراگیران قرارمی دهد.به عبارت د یگر دراین فرآیند دانش آموزان دارای نقش فعال نیستند. که این موضوعاتدر انتقادپاولو فیراز آموزش وپرورش مدرسه ای متداول به تحلیل استعاره ای او از بانکداری[۲]» بهتر فهمیده می شود که دراین مقاله توضیح داد ه می شود. ضرورت تحقیق وپژوهش ونیاز به برنامه ریزی: درهر جامعه ای متخصصان تعلیم وتربیت اعتقاد دارند که شکوفایی و رشد وسعادت اجتماع به کمک نظام تربیتی مترقی وعلمی وسالم حاصل می گردد. به عبارتی یکی از طریق اساسی افزایش بهره وری وتسریع رشد یافتگی فرهنگی ، اقتصادی واجتماعی اعتلاء کیفیت نیروی انسانی است .که این ارتقاء وتکامل به مدد تعلیم وتربیتی فعال وپویا وسازنده امکان پذیراست. چنین امکانی هنگامی فراهم خواهدشد که دست اندرکاران نظام آموزشی جهت دستیابی به این امر مهم به برنامه ریزی سنجیده آموزشی ودرسی اقدام نمایند . محتوای برنامه های درسی دربرگیرند. اساسی ترین خط مشی ها برای رسیدن به هدفهای آموزش وپرورش است .بنابراین لازم است درتهیه وتدوین آنها نهایت دقت اعمال شود تاجوابگوی نیارهای ناشی ازتحولات سریع علمی وتکنولوژی واعقتصادی اجتماعی باشد.[۳] سقراط » می گفت : زندگی بدون تحقیق و تفحص و بدون مطالعه حیات معناداری نیست و ارزشی ندارد » [۴] تعلیم و تربیت فرآیندی کمکی است در شدن و تکامل انسان . تعلیم و تربیتی که در این جامعه نظرات تعلیم و تربیت پویا و سازنده ای است که به آدمی روحیه خلاق و آزاد می بخشد و روشی را پیش پای آدمی می نهد که بتواند در محیط خود به تفحص و جستجو بپردازد و دنیای خود را آگاهانه بازسازی کند . نظام آموزشی ما متأثر از نظام تربیتی اسلام و تعلیم و تربیت منبعث از اسلام تعلیم و تربیتی است پویا مبتنی بر تحقیق ، تفکر ، تعقل و استدلال . انسان بر خواسته از چنین تعلیم و تربیتی انسان چشم و گوش بسته ای که پذیرای هر چیز باشد نیست . تربیتی انسان چشم و گوش بسته ای که پذیرای هر چیز باشد نیست ” و لاتقف مالیس لکل به علم ” از چیزی که درباره آن دانشی نداری پیروی مکن » [۵] بنابراین اهدافی که آموزش و پرورش به دنبال تحقیق آنها است باید از انتقال حرف معلومات فراتر باشد بدین معنی که بازده آموزش باید افرادی باشند که به جای تکرار کارها و اعمال گذشتگان در پی کارهای نوینی باشند که به تولید علم بیفزاید و این ها افرادی باشند دارای ذهنیت فلسفی و خلاق با روحیه ای انتقادی و با شخصیتی فعال و پویا . و به این مهم نمی توان دست یافت مگر با استفاده از برنامه های درسی فعال و گسترش روشهای یادگیری فعال. برنامه ریزی درسی چیست ؟ ابتدا تعریفی کلی از برنامه ریزی درسی ارائه می دهیم و در ادامه تعاریفی دقیق تری از این عنوان خواهیم داشت برنامه درسی [۶] مجموعه ای از فعالیت های یا دهی ـ یادگیری برای ایجاد تغییر در رفتار فراگیران و ارزشیابی از میزان تغییرات [۷] و نیز نقشه ای است که به ارائه محتوا و تجارب یادگیری مناسب برای رسیدن به هدفهای کلی و جزیی برای گروه معینی از فراگیران تهیه می گردد . ( سیلور و الکساندر ) [۸] از طرفی دیگر ، کلیه فعالیتهای یادگیرنده ، انواع وسایل آموزشی ، پیشنهاداتی در مورد راهبردهای یادگیری و شرایط اجرای برنامه و … مربوط می شود . چند تعریف از برنامه ریزی درسی : برنامه ریزی ( curriculum Development ) از لحاظ مفهومی اشاره به یک فرایند دارد که حاصل یا نتیجه آن برنامه درسی (curriculum ) است . این واژه از ریشه لاتین ( Race course ) به معنای میزان حرکت و مسابقه یا فاصله و مقدار راهی است که افراد باید طی کنند تا به مقصد مورد نظر دست یابند [۹] ادبیات این رشته علمی متداول است واژه با عنوان curriculumاست و از رشته تحصیلی خاص بنام برنامه درسی » نام برده می شود . علیرغم روشن بودن معنی و مفهوم برنامه درسی ، ما شاهد دو رشته تعریف و تبیین از این دانش هستیم ، دسته اول برداشت تک بعدی از این رشته است و شامل موارد زیر می باشد * برنامه درسی به عنوان مجموعه ای از دروس یا برنامه ای برای مطالعه . * برنامه درسی به عنوان فهرست رئوس مطالب درسی . * برنامه درسی به عنوان محتوای یک درس یا مجموعه ای دروس . * برنامه درسی به عنوان برنامه زمانی معین برای تدریس و یادگیری دروس . * برنامه درسی به عنوان مجموعه ای از اهداف و مقاصد . * برنامه درسی به عنوان مجموعه ای از تجارب و فعالیتهای یادگیری . همانگونه که از تعاریف فوق بر می آید به این عبارت نشان دهنده برداشتی محدود و تک بعدی از برنامه درسی است . و تنها به بخشی یا جزئی از فعالیتهای مربوطه اشاره می کند . دسته دوم اشاره به تعاریفی است که صاحبنظران این علم در آثار خود مطرح نمودند که عبارتند از : برخورد یادگیرنده با جنبه های متنوع محیط که تحت و راهنمای مدرسه طرح ریزی شده است . ( نظر ماکنزی ) محتوا و جریان رسمیو غیر رسمی که از طریق آن یادگیرنده تحت نظارت مدرسه معلومات و شیوه فهمیدن را کسب می کنند . مهارتها را فرا می گیرنده نگرشها را ارزش گذاری و ارزشها را تغییر می دهند . ( نظر دال ) فرصتهای انتخاب شده برای یادگیری یا طرح مجموعه ای از فرصتهای یادگیری جهت افرادی که باید تحت تربیت قرار گیرند. ( سیلور و همکاران ۹ ) یک سلسه وقایع آموزش طراحی شده که به قصه تحقق نتایج آموزش برای یک یا چند شاگرد پیش بینی شده است . ( نظر آیزنر ) برنامه درسی مجموعه وسیعی از شیوه های تفکر درباره تجربیات بشر است یا ( به عنوان شیوه تفکر در مسائل ) ( دکتر علی شریعتمداری ) برنامه درسی محتوای رسمی و غیر رسمی ، فرآیند محتوا ، آموزشهای آشکار و پنهان اطلاق می گردد که به وسیله آنها فراگیر تحت هدایت مؤسسه آموزشی دانش لازم را بدست می آورد ، مهارت ها را کسب می کنند و گرایشها ، ارزشها را در خود تغییر می دهد . ( حسن ملکی ۱۳۷۹ ، ص ۲۸ ) بنابراین تعاریف فوق نشان می دهند که برنامه درسی در پی آنست شرایط ، موقعیت و وسایل مورد احتیاج را در حیطه تعلیم و تربیت برای فراگیران با شرایط فعلی و نیازهای مشخص آنان فراهم سازد و زمینه تربیت و رشد همه جانبه آنان مهیا گردد . به عبارتی طرح برنامه درسی در یک نگاه متفاوت ، هسته مرکزی تربیت » را شکل می دهد و مؤثرترین وسیله جهت هدایت رشد همه جانبه افراد و تغییر در نگرشها و رفتارهاست . تاریخچه از برنامه ریزی درسی : [۱] Paulo freire [۲] Banking metaphor [۳] تقی پور ظهیر ، ۱۳۵۱ ، ص ۵ [۴] پاپکن و استرول ، ۱۳۶۹ ، ص ۳ [۵] قرآن کریم ، سوره اسراء ، آیه ۳۶ [۶] curriculum [۷] لوی ، ترجمه فریده مشایخ ، ۱۳۷۱ ، ص ۱۲- ۱۱ [۸] پروند ، ۱۳۷۸ ، ص ۳۶ . [۹] Zais. R , curriculum , principals and foundations . Crowell Company .1976

تعریف برنامه ریزی درسی و برنامه ریزی آموزشی گردآورنده: یوسف فرمانی دانشجوی دکتری برنامه ریزی درسی برنامه درسی محصول برنامه ریزی درسی است. برنامه ریزی درسی curriculum planning یا curriculum development شامل سازماندهی یک سلسله فعالیتهای یاد دهی و یادگیری به منظور ایحاد تغییرات مطلوب در رفتار یادگیرنده ها و ارزشیابی میزان تحققق این تغییرات است. بنابراین فرایند برنامه ریزی درسی شامل سازماندهی فعالیت ها و ارزشیابی می باشد و هدف آن ایجاد تغییرات مطلوب و محور آن یادگیرنده است. اما از نظر فیلیپ کومز، کارشناس برجسته یونسکو، برنامه ریزی آموزشی ((کاربرد تجزیه و تحلیل منطقی در آموزش و پرورش به منظور افزایش کارآیی ))است.یعنی کار برنامه ریز آموزشی، تحلیل نظام دار و منطقی مسائل و مشکلات آنی و آتی آموزش و پرورش و تلاش به منظور حل اين مشکلات است. این اقدام نهایتاً بهره وری و کارآیی نظام آموزشی را افزایش خواهد داد و محور آن نظام آموزشی تلقی می شود. برنامه ریزی آموزشی را می توان ((سازماندهی یا اصلاح فعالیت ها، تجهیز منابع و امکانات آموزشی برای تحقق بهتر اهداف آموزشی )) تعریف نمود. به عبارت دیگر: برنامه درسي : عبارتند از ، يك سلسله وقايع آموزشي طراحي شده كه به قصد نتايج آموزشي براي يك يا چند دانش آموز پيش بيني شده است .برنامه ريزي درسي (راهنما عمل )ص 28 برنامه آموزشي: فرآيند تشخيص وضعيت موجود و مطلوب ، تعيين اهداف نظام آموزشي ، سياستگذاري ، تعيين شاخصها و رويه ها ، تخصيص منابع و امكانات ، نيروها ، بودجه و روش تحقق آن اهداف ، برنامه ريزي آموزشي ناميده مي شود .برنامه ريزي درسي (راهنماي عمل)ص 28 وجوه مشترك ميان يك برنامه آموزشي و يك برنامه درسي: 1- برنامه آموزشي و برنامه درسي هر دو داراي مباني علمي مشترك هستند. يعني هر دو داراي مباني فلسفي ،روانشناسي ،اجتماعي ، فرهنگي و . هستند . 2- برنامه آموزشي و درسي هر دو داراي مراحل طراحي و چرخه و فرآيند برنامه ريزي و عناصر مشترك هستند كه فقط از نظر ماهيت اولي آموزشي ولي دومي درسي هستند. 3- هر دو نوع برنامه تحت تأثير عوامل و عناصر بيروني و دروني از جمله چتر فلسفي حاكم بر جامعه مربوط هستند . 4- همه فعاليتهاي يادگيري كه در هر دو نوع برنامه ملحوظ شده و بايد اجرا گردد از قبل طراحي و مدون و مصوب شده كه در محدوده كلاس و خارج از مدرسه طبق برنامه مصوب اجرا گردد . 5- هر دو نوع برنامه را مي توان تحت نظام برنامه ريزي متمركز يا نظام برنامه ريزي غير متحرك طراحي و اجرا نمود . وجود تمايز ميان يك برنامه آموزشي و يك برنامه درسي: 1- يك برنامه آموزشي يك كل است در صورتي كه يك برنامه درسي يك جزء از يك برنامه آموزشي خاص مي باشد. 2- يك برنامه آموزشي بلند مدت شامل انواع برنامه هاي درسي مورد وم و انواع فعاليتهاي پرورشي مكمل است. 3- يك برنامه آموزشي از نظر تقدم وجودي و وجوبي يك برنامه درسي مقدم است. 4- عناصر برنامه را هر دو دارند ولي در يك برنامه آموزشي عناصر برنامه مانند هدف ،روش ، وسائل وماَ آموزشي يا پرورشي است ولي عناصر يك برنامه درسي همگي ماهيتاَ درسي بوده و با آموزش مرتبط هستند ولي تفاوت دارند. چگونگي ايجاد ارتباط ميان هدفهاي برنامه آموزشي و برنامه درسي: وقتي يك نظام آموزشي و پرورشي تئوريها ، اصول يافته هاي علم برنامه ريزي رعايت شوند هم اجزا و عناصر و زير مجموعه هاي آن با هم تناسب و همخواني و هماهنگي لازم را خواهند داشت . در كشور ما هنوز از تئوريها ، اصول و يافته هاي اين علم ثمر بخش و زير بنايي استفاده چنداني نمي شود . در مقايسه كشورهاي بخصوص كشورهاي پيشرفته علمي و صنعتي برنامه ريزي آموزشي و درسي ، حتي در يك موضوع درس خاص مثل علوم اجتماعي با علوم تجربي هماهنگي و انسجام و تداوم و سلسله مراتب در اهداف و محتوي وجود ندارند .( ولي بدون نظم و جايگاه صرفاَ در كنار هم چيده و ارائه مي شود.) معمولاَ ارتباط بين هدف ها در يك برنامه آموزشي و درسي در دو جهت ايجاد مي گردند : الف)در جهت افقي : وقتي كه بين هدف ها در يك مقطع تحصيلي ولي در دروس مختلف ارتباط و هماهنگي لازم را ايجاد نمائيم مي گوييم بين هدفهاي آموزشي و درسي ارتباطي عمودي برقرار شده است. نتيجه گيري : برنامه ريزي درسي و آموزشي در سطوح مختلف به وسيله افراد مختلف انجام مي شود بايد مراحل آن هماهنگ و متصل هم باشند . مثل اعضاي كنسرت در حالي كه هر كس سازي متفاوت مي نوازد ولي در كل اين افراد با هم هماهنگي و هم صدايي دارند كه كار مطلوبي ايجاد نمي شود . نمي توان گفت كه برنامه درسي به طور جداگانه و مستقل انجام مي شود بلكه برنامه ريزي درسي و آموزشي به هر صورت كه انجام گيرد بايد داراي جامعيت و هماهنگي لازم و كافي باشد. منابع : - مقدمات برنامه ريزي آموزشي و درسي ، محمد حسن پروند - ملكي،حسن ، برنامه ريزي ، راهنماي عمل. - مباني برنامه ريزي آموزشي ، بهرام محسن پور - امير هوشمند، فتح الله .فلسفه و آموزش و پرورش - ديوئي ، جان ، بنياد نورد فلسفه - كومز، فليپ – برنامه ريزي آموزشي. گردآورنده: یوسف فرمانی دانشجوی دکتری برنامه ریزی درسی